03/3
1393
✅
کتاب: الاستبصار فیما اختلف من الاخبار
تألیف: شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی
تحقیق: الشیخ محمد جواد الفقیه
فهرست وتصحیح: دکتور یوسف البقاعی
ناشر: دار الاضواء - بیروت لبنان
الطبعة: الثانیة 1992
تألیف: شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی
تحقیق: الشیخ محمد جواد الفقیه
فهرست وتصحیح: دکتور یوسف البقاعی
ناشر: دار الاضواء - بیروت لبنان
الطبعة: الثانیة 1992
این کتاب مجموعهای است از اخبار اختلافى که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام روایت شده است. شیخ طوسى در این کتاب کلیه روایاتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روایتى نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است.
این کتاب چهارمین کتاب از کتب اربعه و از معتبرترین مجموعههاى روایى شیعه به شمار مىآید و هر فقیه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.
کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى یکى از کتب اربعه و در ردیف کتاب «کافى» شیخ کلینى و «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق و «تهذیب الاحکام»، کتاب دیگر شیخ طوسى است. شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. خود ایشان در مقدمه کتاب مىفرماید: «گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام «تهذیب الأحکام» و روایاتى که در آن جمع آورى نموده بودم را دیدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است و روایتى از اصحاب و کتابها و اصول آنها نیست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روایات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجینهاى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگیرى علم فقه گردد و علما در یادآورى و متوسطین در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهرهمند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا کتاب دیگرى به نگارش درآورده و در آن احادیث و روایات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع میان آنها و یا تعیین روایات معتبر بپردازم».
شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مىداند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد.پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.
ویژگیهاى کتاب:
الف) این کتاب در نوع خود بىنظیر است و اولین کتابى مىباشد که براى جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
ب) کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مىگوید اگر درباره مسئلهاى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشارهاى شده باشد.
ج) در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.
کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد ؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتابهاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مىپذیرد.
این کتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است و بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات.
شیخ طوسى تعداد احادیث و روایات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زیاد نشود. این کتاب شامل 5511 روایت است.
با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پیوسته در لیست کتابهایى بوده است که علما و فقهاى شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه مىدادهاند و از نکات جالب اینست که متن بسیارى از اجازههاى روایى بر پشت نسخههاى این کتاب نوشته شده است.
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده استفاده کرده است. (کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده و کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس گشته بود. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه بوده است. بسیارى از این نسخهها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهمالسلام نگاشته شده بود.
متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهمالسلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینهاى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخههاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت.) شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مىتوانست از کتابهاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهمالسلام را در نوشتههاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتابهاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعة إلى تصانیف الشیعة» مىگوید:«هو أحد الکتب الأربعة و المجامیع الحدیثیة التی علیها مدار استنباط الأحکام الشرعیة عند الفقهاء الاثنی عشریة منذ عصر المؤلف حتى الیوم» یعنى: کتاب استبصار یکى از کتابهاى چهارگانه و یکى از مجموعههاى روایى است که وسیله استنباط احکام شرعى در میان فقهاى شیعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا این زمان بوده است.ابن ادریس در کتاب سرائر مىگوید: «کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فیه من الأخبار بحیث یتوسط و یلائم بین الأخبار».یعنى: کتاب استبصار را شیخ طوسى براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته است.وى در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد مىکند. ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مىگوید:«کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان فی هذه...خلاف فی التحقیق لذکره فی الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفیق».یعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته شده است.حال اگر در این باره روایت مخالفى بود حتما شیخ طوسى آن را در کتاب استبصار مىآورد و این نکته براى کسانى که اهل تحقیق و توفیق هستند بسیار روشن است.
این کتاب بسیار مورد توجه و عنایت علماى شیعه قرار گرفته است و شرحهاى فراوانى نیز بر آن نگاشتهاند که اینک به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 - کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شیخ بهائى.
2 - نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى.
3 - شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى (1172 - 1223 هجرى).
4 - شرح استبصار نوشته امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى).
5 - شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى.
6 - شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شیخ حر عاملى.
7 - شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى (درگذشت 1127 هجرى).
حاشیه بر کتاب
بر کتاب استبصار حاشیههاى فراوانى نیز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند:
1 - حاشیه شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم
2 - حاشیه مولى محمد امین بن محمد شریف استرآبادى (درگذشت 1033 هجرى).
3 - حاشیه میر محمد باقر بن شمس الدین محمد حسینى مشهور به داماد (درگذشت 1041 هجرى).
4 - حاشیه فاضله حمیده دختر مولى محمد شریف رویدشتى (درگذشت 1087 هجرى).
5 - حاشیه مولى عبد الرشید بن مولى نور الدین شوشترى (درگذشت حدود 1078 هجرى).
6 - حاشیه سید میرزا محمد بن على بن ابراهیم استرآبادى رجالى معروف (درگذشت 1028 هجرى).
7 - حاشیه سید محمد بن على بن حسین موسوى عاملى، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
8 - حاشیه محدث جزائرى سید نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى (درگذشت 1112 هجرى).
شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده ؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مىکند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.
اصطلاحا این بخش را «مشیخه» مىنامند، یعنى اساتید و مشایخ.
این بخش از کتاب نیز بسیار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرحهاى فراوانى نگاشتهاند مانند:
1 - مشیخة الاستبصار نوشته مولى شریف على بن حسن
2 - أسانید الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهیم علوى
3 - عواطف الاستبصار نوشته شیخ فخر الدین بن محمد على بن احمد بن طریح نجفى (درگذشت 1085 هجرى)
این کتاب چهارمین کتاب از کتب اربعه و از معتبرترین مجموعههاى روایى شیعه به شمار مىآید و هر فقیه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.
کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى یکى از کتب اربعه و در ردیف کتاب «کافى» شیخ کلینى و «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق و «تهذیب الاحکام»، کتاب دیگر شیخ طوسى است. شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. خود ایشان در مقدمه کتاب مىفرماید: «گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام «تهذیب الأحکام» و روایاتى که در آن جمع آورى نموده بودم را دیدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است و روایتى از اصحاب و کتابها و اصول آنها نیست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روایات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجینهاى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگیرى علم فقه گردد و علما در یادآورى و متوسطین در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهرهمند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا کتاب دیگرى به نگارش درآورده و در آن احادیث و روایات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع میان آنها و یا تعیین روایات معتبر بپردازم».
شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مىداند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد.پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.
ویژگیهاى کتاب:
الف) این کتاب در نوع خود بىنظیر است و اولین کتابى مىباشد که براى جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
ب) کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مىگوید اگر درباره مسئلهاى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشارهاى شده باشد.
ج) در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.
کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد ؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتابهاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مىپذیرد.
این کتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است و بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات.
شیخ طوسى تعداد احادیث و روایات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زیاد نشود. این کتاب شامل 5511 روایت است.
با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پیوسته در لیست کتابهایى بوده است که علما و فقهاى شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه مىدادهاند و از نکات جالب اینست که متن بسیارى از اجازههاى روایى بر پشت نسخههاى این کتاب نوشته شده است.
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده استفاده کرده است. (کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده و کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس گشته بود. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه بوده است. بسیارى از این نسخهها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهمالسلام نگاشته شده بود.
متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهمالسلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینهاى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخههاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت.) شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مىتوانست از کتابهاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهمالسلام را در نوشتههاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتابهاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعة إلى تصانیف الشیعة» مىگوید:«هو أحد الکتب الأربعة و المجامیع الحدیثیة التی علیها مدار استنباط الأحکام الشرعیة عند الفقهاء الاثنی عشریة منذ عصر المؤلف حتى الیوم» یعنى: کتاب استبصار یکى از کتابهاى چهارگانه و یکى از مجموعههاى روایى است که وسیله استنباط احکام شرعى در میان فقهاى شیعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا این زمان بوده است.ابن ادریس در کتاب سرائر مىگوید: «کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فیه من الأخبار بحیث یتوسط و یلائم بین الأخبار».یعنى: کتاب استبصار را شیخ طوسى براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته است.وى در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد مىکند. ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مىگوید:«کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان فی هذه...خلاف فی التحقیق لذکره فی الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفیق».یعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته شده است.حال اگر در این باره روایت مخالفى بود حتما شیخ طوسى آن را در کتاب استبصار مىآورد و این نکته براى کسانى که اهل تحقیق و توفیق هستند بسیار روشن است.
این کتاب بسیار مورد توجه و عنایت علماى شیعه قرار گرفته است و شرحهاى فراوانى نیز بر آن نگاشتهاند که اینک به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 - کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شیخ بهائى.
2 - نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى.
3 - شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى (1172 - 1223 هجرى).
4 - شرح استبصار نوشته امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى).
5 - شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى.
6 - شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شیخ حر عاملى.
7 - شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى (درگذشت 1127 هجرى).
حاشیه بر کتاب
بر کتاب استبصار حاشیههاى فراوانى نیز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند:
1 - حاشیه شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم
2 - حاشیه مولى محمد امین بن محمد شریف استرآبادى (درگذشت 1033 هجرى).
3 - حاشیه میر محمد باقر بن شمس الدین محمد حسینى مشهور به داماد (درگذشت 1041 هجرى).
4 - حاشیه فاضله حمیده دختر مولى محمد شریف رویدشتى (درگذشت 1087 هجرى).
5 - حاشیه مولى عبد الرشید بن مولى نور الدین شوشترى (درگذشت حدود 1078 هجرى).
6 - حاشیه سید میرزا محمد بن على بن ابراهیم استرآبادى رجالى معروف (درگذشت 1028 هجرى).
7 - حاشیه سید محمد بن على بن حسین موسوى عاملى، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
8 - حاشیه محدث جزائرى سید نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى (درگذشت 1112 هجرى).
شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده ؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مىکند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.
اصطلاحا این بخش را «مشیخه» مىنامند، یعنى اساتید و مشایخ.
این بخش از کتاب نیز بسیار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرحهاى فراوانى نگاشتهاند مانند:
1 - مشیخة الاستبصار نوشته مولى شریف على بن حسن
2 - أسانید الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهیم علوى
3 - عواطف الاستبصار نوشته شیخ فخر الدین بن محمد على بن احمد بن طریح نجفى (درگذشت 1085 هجرى)