کتاب: الاستبصار فیما اختلف من الاخبار
تألیف: شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی
تحقیق: الشیخ محمد جواد الفقیه
فهرست وتصحیح: دکتور یوسف البقاعی
ناشر: دار الاضواء - بیروت لبنان
الطبعة: الثانیة 1992

 

این کتاب مجموعه‌ای است از اخبار اختلافى که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام روایت شده است. شیخ طوسى در این کتاب کلیه روایاتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روایتى نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است.

این کتاب چهارمین کتاب از کتب اربعه و از معتبرترین مجموعه‏هاى روایى شیعه به شمار مى‏آید و هر فقیه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.

کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى یکى از کتب اربعه و در ردیف کتاب «کافى» شیخ کلینى و «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق و «تهذیب الاحکام»، کتاب دیگر شیخ طوسى است. شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. خود ایشان در مقدمه کتاب مى‏فرماید: «گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام «تهذیب الأحکام» و روایاتى که در آن جمع آورى نموده بودم را دیدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است و روایتى از اصحاب و کتاب‏ها و اصول آنها نیست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روایات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجینه‏اى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگیرى علم فقه گردد و علما در یادآورى و متوسطین در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهره‏مند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا کتاب دیگرى به نگارش درآورده و در آن احادیث و روایات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع میان آنها و یا تعیین روایات معتبر بپردازم».

شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مى‏داند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد.پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.

  ویژگیهاى کتاب‏:

الف) این کتاب در نوع خود بى‏نظیر است و اولین کتابى مى‏باشد که براى جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.

ب)  کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مى‏گوید اگر درباره مسئله‏اى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشاره‏اى شده باشد.

ج)  در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.

کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد ؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتاب‏هاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مى‏پذیرد.

این کتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است و بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات.

شیخ طوسى تعداد احادیث و روایات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زیاد نشود. این کتاب شامل 5511 روایت است.

با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پیوسته در لیست کتاب‏هایى بوده است که علما و فقهاى شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه مى‏داده‏اند و از نکات جالب اینست که متن بسیارى از اجازه‏هاى روایى بر پشت نسخه‏هاى این کتاب نوشته شده است.

شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتاب‏هاى معتبر و نسخه‏هاى اصلى بوده استفاده کرده است. (کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده و کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس گشته بود. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتاب‏هاى معتبر روایى و نسخه‏هاى اصلى و اولیه بوده است. بسیارى از این نسخه‏ها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهم‏السلام نگاشته شده بود.

متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهم‏السلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینه‏اى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخه‏هاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت.) شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مى‏توانست از کتاب‏هاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهم‏السلام را در نوشته‏هاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب‏هاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.

آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعة إلى تصانیف الشیعة» مى‏گوید:«هو أحد الکتب الأربعة و المجامیع الحدیثیة التی علیها مدار استنباط الأحکام الشرعیة عند الفقهاء الاثنی عشریة منذ عصر المؤلف حتى الیوم» یعنى: کتاب استبصار یکى از کتاب‏هاى چهارگانه و یکى از مجموعه‏هاى روایى است که وسیله استنباط احکام شرعى در میان فقهاى شیعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا این زمان بوده است.ابن ادریس در کتاب سرائر مى‏گوید: «کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فیه من الأخبار بحیث یتوسط و یلائم بین الأخبار».یعنى: کتاب استبصار را شیخ طوسى براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته است.وى در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد مى‏کند. ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مى‏گوید:«کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان فی هذه...خلاف فی التحقیق لذکره فی الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفیق».یعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته شده است.حال اگر در این باره روایت مخالفى بود حتما شیخ طوسى آن را در کتاب استبصار مى‏آورد و این نکته براى کسانى که اهل تحقیق و توفیق هستند بسیار روشن است.

این کتاب بسیار مورد توجه و عنایت علماى شیعه قرار گرفته است و شرح‏هاى فراوانى نیز بر آن نگاشته‏اند که اینک به برخى از آنها اشاره مى‏کنیم:

1 - کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شیخ بهائى.

2 - نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى.

3 - شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى (1172 - 1223 هجرى).

4 - شرح استبصار نوشته امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى).

5 - شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى.

6 - شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شیخ حر عاملى.

7 - شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى (درگذشت 1127 هجرى).

  حاشیه بر کتاب‏

بر کتاب استبصار حاشیه‏هاى فراوانى نیز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند:

1 - حاشیه شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم‏

2 - حاشیه مولى محمد امین بن محمد شریف استرآبادى (درگذشت 1033 هجرى).

3 - حاشیه میر محمد باقر بن شمس الدین محمد حسینى مشهور به داماد (درگذشت 1041 هجرى).

4 - حاشیه فاضله حمیده دختر مولى محمد شریف رویدشتى (درگذشت 1087 هجرى).

5 - حاشیه مولى عبد الرشید بن مولى نور الدین شوشترى (درگذشت حدود 1078 هجرى).

6 - حاشیه سید میرزا محمد بن على بن ابراهیم استرآبادى رجالى معروف (درگذشت 1028 هجرى).

7 - حاشیه سید محمد بن على بن حسین موسوى عاملى، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).

8 - حاشیه محدث جزائرى سید نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى (درگذشت 1112 هجرى).

شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده ؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مى‏کند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.

اصطلاحا این بخش را «مشیخه» مى‏نامند، یعنى اساتید و مشایخ.

این بخش از کتاب نیز بسیار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرح‏هاى فراوانى نگاشته‏اند مانند:

1 - مشیخة الاستبصار نوشته مولى شریف على بن حسن‏

2 - أسانید الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهیم علوى‏

3 - عواطف الاستبصار نوشته شیخ فخر الدین بن محمد على بن احمد بن طریح نجفى (درگذشت 1085 هجرى)
 

 دانلود کلی